فصل و وصل

فصل آن است که دو جمله را از یکدیگر جدا کنند و میانه آن‌ها حرف پیوندی نباشد و وصل آن است که جمله‌ای را به جمله دیگر یا کلمه‌ای را به کلمه دیگر به وسیله حرف پیوند، پیوند بزنند.

مواضع وصل:

۱- آن گاه که چند جمله از حیث خبر و انشا متحد باشند.

که دو جمله اول، هر دو انشایی‌اند.

۲- آن گاه که چند مفرد با یکدیگر در امری شریک باشند. (چند مسندالیه برای یک مسند آورده شود).

۳- آنگاه که چند مسند برای یک مسندالیه آورده شود

۴- هنگامی که جمله دوم، نتیجه و حاصل و یا ادامه جمله اول باشد.

مواضع فصل

۱- کمال اتصال و پیوند بین جملات، یعنی دو جمله از حیث معنی آنچنان به هم پیوند داشته باشند که گوینده لزومی برای آوردن حرف پیوند نبیند.

۲- کمال انقطاع و گسستگی بین جملات. مثلاً یک جمله خبری باشد و دیگری انشایی

ایجاز: بیان معنی است در کوتاهترین لفظ، به عبارت دیگر آوردن لفظ اندک است برای معنی بسیار. ایجاز بر دو نوع است:

۱- ایجاز حذف: آن است که الفاظ کمتر از معانی باشند و این کمی، به جهت حذفی است که در جمله به قرینه لفظی یا معنوی صورت می‌گیرد.

که مصراع اول چنین است در اصل: کلام خود را (به نام خداوند جان و خرد) آغاز می‌کنم.

یعنی چاه به شبنم پر نشود.

۲- ایجاز قصر: ایجازی است که در آن از ارکان جمله چیزی محذوف نیست، ولی خود جمله به گونه‌ای است که مفاهیم بسیاری از کلمات اندکش فهمیده می‌شود.

جز راست نباید گفت، هر راست نشاید گفت

اطناب: آوردن الفاظ بسیار است برای معنی اندک، بنابر مقتضای حال مخاطب و مقام و موضوع کلام. اغراض و مقاصد اطناب عبارتند از:

۱- ایضاح بعد از ابهام: آن است که ابتدا معنایی را مبهم و فشرده و سپس با شرح و توضیح بیاورند.

۲- ذکر خاص پس از عام: یعنی اول معنایی و مطلبی را به طور عام و فراگیر بیاورند و سپس آن را مخصوص و ویژه کسی یا گروهی کنند.

۳- تکرار: اغلب به قصد تاکید است و موسیقی کلام را نیز غنی‌تر می‌کند

۴- اعتراض: آوردن جمله معترضه است در کلام، که ممکن است به جهت دعا یا نفرین و یا شرح و توضیح باشد.

۵- تکمیل و تقسیم مطلب:

دو جمله (که در سر است) و (که در تن است) برای تکمیل معنی واژه‌های (چشم) و (روان) آمده‌اند و بدون آنها نیز معنی و مفهوم بیت کامل است.