اخوان الصفا

اخوان الصفا و خلّان الوفا طبقه‌یی از حکمای ایرانی قرن چهارمند که خواسته‌اند در نزدیک کردن حکمت یونانی و دین اسلام استوارترین قدم‌ها را بردارند. چنانکه گفتیم در قرن چهارم متعصبان در بغداد و برخی دیگر از بلاد اسلامی شروع بمخالفت با اصحاب علوم اوایل و اهل نظر و تحقیق و بحث و استدلال کردند و چندی ازین مقدّمه نگذشت که در قرن پنجم و ششم تکفیر فلاسفه و حکما آغاز شد و نسبت دادن الحاد و تعطیل و زندقه بدانان رایج گشت. در قرن چهارم بر اثر شروع این مخالفت از طرفی و مخالفت شدیدی که نسبت بآمیختن دین عربی و فلسفه یونانی با یکدیگر اظهار میشد، بعضی باین فکر افتادند که برای نشر علوم عقلی و نزدیک کردن دین و حکمت با یکدیگر و مطّلع ساختن عامّه از مبانی حکمت نظری و عملی رسالات مختصر و ساده‌یی بی‌آنکه نام مؤلّف آن آشکار باشد بنویسند و انتشار دهند. برای تعقیب این مقصود یک دسته سرّی از میان مسلمانان بوجود آمد که چندی با فعالیت تمام مشغول نشر عقاید و اطلاعات خود بودند و خود را: «اخوان الصفا و خلّان الوفا» مینامیدند. غالب محققان تصوّر کرده‌اند که این دسته از شعب شیعه و باحتمال قوی از فرقه اسمعیلیه‌اند لیکن تعلّق این دسته بیک فرقه خاص محقق نیست و تنها این نکته مسلّمست که جماعت مذکور برای توجیه معتقدات دینی مسلمین آنها را با اقوال حکما منطبق میکرده و یا در شرح برخی از مسائل مذهبی بروش فلاسفه متوسّل میشده و برای تزکیه باطن و صعود بمدارج کمال علاوه بر توسّل بفلسفه معتقد تمسّک بدین نیز بوده و از پاره‌یی جهات بمتکلّمین معتزله و اسمعیلیه شباهت داشته‌اند با این تفاوت که این دو دسته اخیر میکوشیده‌اند که دین را با فلسفه وفق دهند و در توجیه اصول و عقاید خود با استفاده از عقاید حکماء یونان سخن گویند و حال آنکه اخوان الصفا سعی داشتند اصول حکمت و فلسفه را با مبانی دین اسلام سازش دهند و فاصله‌یی را که میان حکما و اهل دین پدید آمده بود از میان بردارند.
اینان معتقد بودند که بیاری علم و اعتقاد بدین میتوان بتصفیه باطن نائل شد و بمرحله‌یی از کمال که غایت شرایع و ادیانست رسید و حقایق آنها را بهتر فهمید و بر اثر اعتقاد بمبانی دین اسلام و اصول عقاید افلاطونیان و فیثاغوریان جدید و صوفیه با فلاسفه مادّی اختلاف نظر داشتند و اقوال آنانرا رد می‌کردند و برای آنکه بتوانند فارغ از مخالفت اهل دین و فلسفه بنشر عقاید خود موفق شوند، رسالاتی بی‌ذکر نام مؤلّف مینوشتند. درین رسائل تمایل اخوان الصفا بیشتر بعقلای یونان و بفلسفه ایران و هنداست. نام هرمس و فیثاغورس و سقراط و افلاطون و ارسطو غالبا درین رسائل آمده و نسبت بآنان رعایت بزرگداشت و اکرام شده لیکن قبول مذهب محض ارسطو توسط مؤلّفان این جماعت صورت عمل نگرفته و حتی باید گفت جز در منطق آشنایی آنان با ارسطو بیشتر از طریق کتبی مانند اثولوجیای منسوب بارسطو و کتاب التفّاحه  است نه از طریق عقاید واقعی او و حتی از مشّائین اسلامی مقدّم بر خود هم کمتر چیزی پذیرفته‌اند.
القفطی  رسائل اخوان الصفا را مقالات مشوّقه‌یی که فاقد ادلّه و احتجاجات ظاهریست تلقّی کرده و راجع به مصنّفین این رسالات گفته است که چون اسم خود را پنهان میداشتند مردم در باب آنان اختلاف دارند و هرکس بطریق حدس چیزی گفته است مثلا برخی گفته‌اند که این رسالات از یکی از ائمه از نسل علی بن ابی طالب است و در اسم این امام هم اختلاف کرده‌اند و بعضی آنها را تصنیف یکی از ائمه معتزله در آغاز کار این فرقه دانسته‌اند ولی او خود در کلام ابو حیّان توحیدی که در حدود ۳۷۳ در پاسخ ابن سعدان  وزیر صمصام الدوله پسر عضد الدوله گفته بود، چنین یافت که نویسندگان این رسالات ابو سلیمان محمد بن معشر البستی  معروف به المقدسی؛ و ابو الحسن علی بن هارون الزنجانی ؛ و ابو احمد المهرجانی ؛ و ابو الحسن علی بن رامیناس العوفی ؛ و زید بن رفاعه بوده‌اند و این قوم با یکدیگر بصداقت و قدس و طهارت و یکرنگی بسر میبردند و بین خود مذهبی پدید آوردند و گمان کردند بوسیله آن خشنودی خدای را کسب کرده‌اند و چنین پنداشتند که شریعت بنادانیها و گمراهیها آلوده شده و برای پاک کردن آن راهی جز فلسفه نیست و اگر فلسفه یونانی و شریعت عربی را بیکدیگر آمیزند کمال حاصل خواهد شد و پنجاه رساله در همه اجزاء فلسفه علمی و عملی نوشتند و برای آن رسالات فهرستی ترتیب دادند و آنها را رسائل اخوان الصفا نامیدند و نامهای خویش را پنهان داشتند و رساله‌ها را میان کتابفروشان پراگندند و درین رسائل کلمات دینی و امثال شرعی و سخنان محتمل و راههای دروغ آوردند.
این رسائل در فنون مختلف و بر طریق اختصار و در آنها خرافات و کنایات و تلفیقات بسیارست. رسائل مذکور بر ابو سلیمان منطقی سیستانی عرضه شد و او مخصوصا از باب نزدیک کردن فلسفه و اجزاء آن با شریعت بر اخوان اعتراض کرد و این را غیر ممکن دانست از آنروی که در شریعت چون‌وچرا نیست و اهل دیانات را مطلقا بفلسفه حاجتی نباشد و حتی توجّه آنان بدین مقولات مایه انشعاب و باعث تشتّت و افتراق ایشان می‌گردد.»
رسائل اخوان الصفا شامل کلیه مسائل علوم منطقی و ریاضی و طبیعی و الهی و حکمت عملی است و با دقت در مطالب آنها دریافته میشود که نویسندگان این رسائل پس از تدقیق و امعان نظر در مسائل فوق و با علم وافر بنوشتن آنها دست زده و در بسیاری از موارد بتطبیق عقاید و اصطلاحات فلاسفه با اصطلاحات و اصول دینی و تأویلاتی در آنها مبادرت کرده‌اند. این رسائل بچهار قسمت شده است:

۱- رسائل ریاضیه تعلیمیه شامل چهارده رساله.
۲- رسائل جسمانیه طبیعیه شامل هفده رساله.
۳- رسائل نفسانیه عقلیه شامل ده رساله.
۴- رسائل ناموسیه الهیه و شرعیه دینیه شامل یازده رساله.
در پایان این رسالات یک رساله که جامع تمام مسائل مذکور در رسالات فوقست آمده و در مقدمه آنها هم یک رساله در شرح مطالب هررساله و دسته‌بندی و غرض از تألیف آنها قرار داده شده است و بنابرین مجموع همه این رسالات به ۵۴ میرسد و مجموع رسالات اصلی کتاب ۵۲ است اما قفطی عدد آنها را ۵۱ ذکر کرده .
از رسائل اخوان الصفا نسخ خطی متعدد باقیست و بسبب توجّهی که از قدیم بدان میشد تلخیص‌هایی از آن صورت گرفته است. از آنجمله خلاصه‌یی بفارسی است که نسخه خطی آن در کتابخانه مجلس موجودست  و تلخیصی دیگر از آن بتازی تهیه شده است در ریاضیات و منطقیات و طبیعیات و الهیات بنام مجمل الحکمه که ترجمه فارسی آن در دست است  و بنا باشاره حاجی خلیفه آنرا از فارسی بترکی نقل کرده‌اند .
اخوان الصفا در تحریر هریک از رسالات خود غرضی خاص داشته‌اند مثلا غرض از رساله عدد را ریاضت نفس متعلّمین برای تعلّم فلسفه بیان کرده‌اند؛ و مقصود از رساله هندسه را راهنمایی نفوس از محسوسات بمعقولات و از جسمانیات بروحیات؛ و مراد از رساله موسیقی را بیان اینکه نغمات و الحان موزون دارای همان تأثیر در نفوس مستمعین هستند که ادویه و اشربه و تریاقات در اجسام حیوانی دارند و اینکه افلاک را در حرکات و گردش‌ها و برخورد بعضی ببعض دیگر نغمات طرب‌انگیز و الحان نیکوی مطبوعی مانند نغمات اوتار عود و طنبور و نایهاست، و مقصود از آن تشویق نفوس ناطقه انسانی ملکی در صعود باین مدارج بعد از ترک اجساد یعنی بعد از حالتیست که مرگ مینامند زیرا بهمین مدار جست که ارواح پیامبران و راستگویان و شهیدان و نیکوکاران عروج داده میشود چنانکه خداوند گفته است: «انّ کتاب الابرار لفی علّیین و ما ادراک ما علّیون کتاب مرقوم»؛ و قصد از تألیف رساله «بیان اختلاف الاخلاق» تهذیب نفوس و اصلاح اخلاق برای وصول ببقاء دائم و سعادت ابدی در دنیا و آخرت …
همه این رسالات با مقدمه مختصری شروع میشود در اینکه قصد از تحریر آن چیست و درین باب قبلا چه گفته‌اند یا در رسائل دیگر چه خواهند گفت و یا برای تکمیل مطالب آن بکدامیک از رسائل باید مراجعه کرد … با اینحال بسیاری از مطالب درین رسالات مکرّرست. گاه این موارد مکمّل یکدیگرند و گاه موردی از مورد یا موارد دیگر تلخیص شده و همین امر باعث است که برای اطلاع از مقاصد اخوان در مسأله‌یی خاص باید بهمه این موارد مراجعه و در آنها دقت کرد. بر رویهم نظرهای مخالف در مسأله واحد کمتر در رسائل اخوان ملاحظه میشود. علّت آنست که اگرچه محرّران این رسائل متعدد بودند لیکن اولا با یکدیگر روابط نزدیک داشتند و ثانیا از حیث تصحیح الفاظ و تهذیب آنها یک تن یعنی المقدسی نظارت داشته است . با این حال گاه در مسأله واحد اثر نظریه‌های مختلف درین رسائل آشکارست مثلا در موضوع ترتیب مخلوقات دو نظریه فیثاغوری و افلاطونی در دو مورد آورده شده است.
اشکال عمده درین رسالات پراگندگی مطالب در آنهاست چنانکه جمع‌آوری عقاید آنان و ترتیب خلاصه جامعی را از آنها دشوار میسازد. غالب این مسائل را اخوان در نهایت تفصیل بیان داشته‌اند. البته این تفصیل در اصل موضوع نیست بلکه در کیفیت توضیح آنست و اخوان برای آنکه هرموضوع فلسفی را از غموض و ابهامی که خاص کتب فلسفی است بیرون آورند آنرا با شاخ و برگ و تمثیلات فراوان بیان کرده‌اند و از طرفی دیگر چون قصد آنان همه‌جا نزدیک کردن مسائل فلسفی با اصول ادیان و اشارات دینیست غالبا بنقل آیات و اخبار و تمثّل بقرآن و تورات و اشاره باقوال انبیاء و حکمای الهی مبادرت جسته‌اند. اگر از رسائل ریاضی و منطقی بگذریم همه‌جا اول یک مطلب کوچک مذکور افتاده و بعد مثالهای متعدد برای توضیح آورده شده و علاوه بر حکایاتی که از کتب دینی و یا از قصض و روایات منقول پهلوی بعربی گرفته‌اند خود هم حکایات کوچکی را از طریق تمثیل بیان کرده و بر اثر توجّه باین مسائل گاه بحدی طریق اطناب سپرده‌اند که اصل مطلب در تضاعیف توضیحات گم شده است و همین امرست که تلخیص رسائل اخوان الصفا را غالبا مورد توجّه و علاقه قرار میداده است.
این فرقه بر اثر مشکلاتی که برای اهل حکمت و علوم عقلی در برابر متعصبان احساس میکردند دارندگان رسائل را بحفظ آنها از نااهل یا کسی که رغبتی بدانها ندارد توصیه مینمودند و میگفتند باید آنها را بمستحق رساند و از کسی که در راه رشد و سداد و در طلب علم و حقیقت باشد پنهان نکرد و در حفظ و حراست آنها نهایت مراقبت را بکار برد .
برای تعلیم پیروان این گروه علاوه بر رسائل مذکور، در بلاد مختلف مجالس خاصی وجود داشت که مواقع معیّن در آنها گرد میآمدند و کسی جز آنان درین مجالس حاضر نمیشد. درین محافل علوم خود را مورد مذاکره قرار میدادند و اسرار خویش را در معرض محاوره و بحث درمی‌آوردند. درین مباحث بغالب علوم خاصه الهی که غرض اقصای اخوان بود توجّه می‌شد و شرط عمده کار ایشان آن بود که نسبت بهیچیک از علوم دشمنی نکنند و هیچ کتاب را بچشم بی‌اعتنایی ننگرند و نسبت بهیچیک از مذاهب تعصّب نورزند زیرا میگفتند «رأینا و مذهبنا یستغرق المذاهب کلّها و یجمع العلوم جمیعها» و چون یکی از اخوان میخواست دوستی انتخاب کند می‌بایست در احوال او دقت نماید و اخبار وی را بدست آرد و اخلاق او را آزمایش کند و مذهب و اعتقاد او را بشناسد تا بداند که سزاوار دوستی و برادریست یا نه و چون کسی را برین صفت یافت بهیچروی ازو دست بازندارد و از بذل مال و جان درباره او خودداری نکند و با وی چون نفس واحد در اجسام متعدد باشد و در حفظ مراعات کار و اداء حقوق او بکوشد و چون احسانی درباره صدیق خود کرد منّتی ازین باب بر او ننهد و چون بدی از وی دید نرمد و او را بر جمیع نزدیکان و دوستان و همسایگان برتری نهد چه چنین دوستی از پسر و برادر و همسر بهترست.
سعادت هریک از اخوان در آنست که معلّمی هوشیار و خوش‌قریحه و روشن‌ضمیر و دوستدار که نسبت بهیچیک از آثار و مذاهب تعصبی نداشته باشد برگزیند و از کسانی که از کودکی باز بآراء فاسد و عادات پست و اخلاق نامأنوس عادت کرده‌اند دوری جوید و کسانی از اخوان که از مال یا علم برخوردارند باید برادران را نیز از آنها برخوردار دارند و در دوستی و صداقت از انساب صرف‌نظر کنند و در طلب صلاح دین و دنیا با اخوان یاوری نمایند.
اخوان از لحاظ قوّت نفوس و مراتب معنوی بر چهار دسته بودند: اخوان الابرار و الرحماء (بعد از پانزده سالگی)- اخوان الاخیار و الفضلاء (بعد از سی سالگی)- اخوان الفضلاء الکرام (بعد از چهل سالگی). بعد ازین درجه بمرتبه کسانی میرسیم که با تسلیم و قبول تأییدات سماوی بمشاهده حقّ رسیدند و این قوّه ملکی بعد از پنجاه سالگی حاصل میشود و با این قوّه است که مفارقت از هیولی و معراج و صعود بملکوت آسمان و شهود احوال قیامت و بعث و نشر و حشر و حساب و میزان و عبور از صراط و مجاورت خدا و نظایر این احوال حاصل میگردد.
اخوان الصفا نوشته‌اند که در میان بزرگان و فضلاء طرفدارانی دارند که بعضی از اولاد ملوک و امرا و وزرا و عمّال و کتّاب و برخی از فرزندان اشراف و دهقانان  و بازرگانان و دسته‌یی از اولاد علما و ادبا و فقها و علمای دینی و طایفه‌یی از اولاد صنعتگران و اهل حرفند. رسم اخوان آن بود که نماینده‌یی نزد هریک ازین فرق در شهرها داشته‌اند تا در راهنمایی آنان از طریق نصیحت و رفق و شفقت و مهربانی بکوشد و اسراری را که از اخوان دریافته است با آنان در میان نهد و ایشان را از خواب غفلت و جهالت بیدار کند و اگر از آن میان کسی را از دیگران باهوش‌تر و پرعلاقه‌تر یافت باخوان اطلاع دهد تا او را یاوری کنند و همچنین هریک از اخوان موظف بود در هرطبقه‌یی که باشد بنسبت قدرت و توانایی خویش از حیث مال و مکنت سایر برادران را یاوری دهد. اخوان الصفا مدعی بودند که علّت کتمان اسرار ایشان نه از بیم پادشاهان و یا از ترس آشوب و غوغای عامّه بلکه از باب صیانت مواهب خداوندست بهمان نحو که عیسی مسیح وصایت کرد که: «لا تضعوا الحکمه عند غیر اهلها فتظلموها و لا تمنعوها اهلها فتظلموهم».
اینان می‌گفتند که ما قصد رقابت با پادشاهان و تحصیل مراتب اهل دنیا را نداریم ، ما سلطنت آسمانی و مراتب فرشتگان را طلب می‌کنیم زیرا جوهر ما جوهری آسمانی و عالم ما عالمی علوی است و ما درین جهان حکم اسیران غریبی داریم و بسبب جنایتی که از پدر ما آدم اول سر زد در دریای هیولی غرقه‌ایم. بنابرین برادران باید در امر دین و طلب آخرت یکدیگر را یاری دهند منتهی از هیچ برادری نمیتوان توقع معاونت در امر دین داشت مگر آنکه قبلا وی را در امر دنیا یاری کرد و او را فارغ البال ساخت. اخوان الصفا میگفتند که با هیچیک از علوم و هیچیک از مذاهب دشمنی ندارند و هیچیک از کتب حکما و فلاسفه را که در فنون علم نوشته‌اند ترک نمیگویند لیکن اعتماد ایشان بیشتر بکتب انبیا و مسائلیست که ملائکه از طریق الهام و وحی بدانان القاء کرده‌اند. از کتب علمی که بنابر ادعای آنان تا آنوقت بخوبی مورد استفاده قرار نگرفته بود، فایده میبردند و میگفتند «ما را کتابی دیگرست که در آن هیچ‌کس با ما شریک نیست و کسی جز ما آنرا نمی‌فهمد و آن معرفت جواهر نفوس و مراتب مقامات آنها و استیلاء برخی بر برخی دیگر و تنوع قوا و تأثیرات افعال آنهاست در اجسام از افلاک و کواکب گرفته تا ارکان و معادن و نبات و حیوان و طبقات مردم از انبیاء و حکما و شاهان و عمّال ملوک و بازاریان و یارانشان، و اگر تو ای برادر نیکوکار رحیم، آهنگ خواندن آن کتاب داری تا از آنچه در آنست آگهی یابی و معانی آنرا دریابی و اسرار آنرا بشناسی، روی بمجلس اخوان فاضل و صدیقان کریم خود نه تا سخنان ایشان را بشنوی و شمائل آنانرا ببینی و خود ایشان را بشناسی تا مگر خوی آنان پذیری و بیاری آداب ایشان مهذّب گردی و نفس خود را از خواب غفلت و جهالت بیدار کنی، سینه تو باز و ذهنت روشن و دلت آگاه گردد، آنگاه آنچه را که آنان بچشم دل دیده و بصفای جواهر نفوس خود مشاهده کرده‌اند خواهی دید و بر آنچه بنور عقل نگریسته‌اند نظرخواهی افگند …»
چنانکه دیدیم بعضی کوشیده‌اند که اخوان الصفا را بفرقه‌یی خاص مثلا شیعه اثنی عشری، یا شیعه اسمعیلی یا معتزله و جز آنان منتسب دارند. حقیقت امر آنست که این دسته لااقل در ذکر عقاید فلسفی خود بدسته خاصی بستگی ندارند. بلکه عقاید آنان از مجموعه استفاداتی که از روشهای مختلف فلسفی کرده‌اند پدید آمده است.
این جماعت از طرفی بروش فیثاغوریان و افلاطونیان جدید و مبانی فلسفه اشراقی و از طرفی دیگر باصول عقاید ایرانیان و هندوان و عبرانیان و تا حدی هم بطریقه معتزله و اسمعیلیه و مبانی نظریه‌های صوفیه  و در موارد لزوم خاصه در منطقیات و طبیعیات بحکمت مشّاء توجّه داشتند و اعتقادات خود را با استفاده ازین مبانی مختلف توضیح میدادند. بر روی هم آراء و مسائل مورد بحث این دسته غالبا مأخوذست از مؤلّفات مترجمان قرن دوم و سوم و اوایل قرن چهارم هجری که از منابع هندی و پهلوی و یونانی و سریانی کتب متعدد در فلسفه و تمثیلات و قصص و روایات ادبی و تاریخی و موضوعات گوناگون علمی ترجمه میکرده و از آن آثار مختلف بطریق انتخاب و تألیف مسائلی را می‌پذیرفته و با توجّه بمبانی دینی اسلام (در مواردی که لازم میدیده‌اند) انشاء می‌نموده‌اند.
علوم اخوان الصفا از چهار دسته کتب دینی و ریاضی و طبیعی و الهی اخذ شده است  و این قوم در اخذ علوم و اطلاعات خود بهمه کتب دینی متوسل میشده و جمله آنها را از تورات و انجیل و قرآن و یا آثار علمای مختلف مانند هرمس و سقراط و افلاطون و ارسطو و دیگران بیک نظر مینگریسته و با اینحال سقراط و افلاطون را بر ارسطو ترجیح میداده‌اند. در تمثیلات و استشهادات خود هم میان ابراهیم و یوسف و مسیح و محمد و سقراط و فیثاغورس و هرمس و بلوهر و حکمای ایرانی فرقی نمی‌نهاده و همه را بیک چشم می‌نگریسته‌اند.
فلسفه در نظر اخوان همان معنی عمومی را دارد که نزد حکما داشت و میگفتند «آغاز فلسفه محبت علوم و میان آن معرفت حقائق موجودات بحسب طاقت انسانی و پایان آن گفتار و کردار موافق با دانش است» و مذهب علمی خود را نظر در جمیع علوم موجودات عالم از جواهر و اعراض و بسائط و مجرّدات و مفردات و مرکّبات و جست‌وجوی مبادی و کمیّت اجناس و انواع و خواص و ترتیب و نظام هریک چنانکه هستند، و کیفیت حدوث و نشوء آنها از علّت واحد، میدانسته و برای شرح و توضیح آنها علاوه بر بیان واضح و روشن در غالب موارد توسل بامثال و تشبیهات و حکایات را هم جایز می‌شمرده‌اند.
علوم در نظر اخوان الصفا بر دو دسته اصلی منقسم میشود نخست صنایع علمی دوم صنایع عملی. مراد از صنایع علمی علوم نظریست و درین مورد صورتی را که در فکر داریم بصورت هیولانی مصنوع در نمیآوریم و این علوم بر سه دسته است: ۱) علوم ریاضیه ۲) علوم شرعیه وضعیه ۳) علوم فلسفیه حقیقیه.
علوم ریاضیه علم بآدابیست که غالبا برای طلب معاش و صلاح کار زندگی وضع شده و بر نه قسمست: نوشتن و خواندن، علم لغت و نحو، علم حساب و معاملات، علم شعر و عروض، علم زجر و فال، علم سحر و عزائم و کیمیا و حیل، علم پیشه‌ها و صنایع، علم خرید و فروش و بازرگانی و زراعت، علم سیر و اخبار.
علوم شرعیه که برای درمان روانها و طلب آخرت وضع شده بر شش نوع است:
علم تنزیل، علم تأویل، علم روایات و اخبار، علم فقه و سنن و احکام، علم تذکار و مواعظ و زهد و تصوّف، گزارش خواب‌ها. علمای تنزیل قرّاء و حافظان قرآنند و علمای تأویل ائمه و خلفاء انبیاء و علمای روایات اصحاب حدیث و علمای احکام و سنن فقها و علمای تذکار و مواعظ عبّاد و زهّاد و راهبان و نظایر ایشان و علمای گزارش خوابها خوابگزاران.
علوم فلسفیه بر چهار نوعست: ریاضیات، منطقیات، طبیعیات و الهیات. ریاضیات.
خود بر چهار نوع ارثماطیقی (حساب) و جومطریا (هندسه) و اسطرنومیا (نجوم) و موسیقی تقسیم می‌شود و منطقیات به انواع قاطیغوریاس و باری ارمینیاس و انالوطیقا و ریطوریقا و طوبیقا و بوطیقا و سوفسطیقا باضافه مدخل (ایساغوجی) منقسم میگردد.
علوم طبیعیه بر هفت نوعست: ۱- علم مبادی جسمانی یعنی معرفت هیولی و صورت و زمان و مکان و حرکت. ۲- السماء و العالم یعنی معرفت جواهر افلاک و کواکب و کمیّت و کیفیت ترکیب و علّت دوران آنها و اینکه آیا آنها هم مانند ارکان اربعه که دون فلک قمرند قبول کون و فساد می‌کنند یا نه، و همچنین علّت حرکات کواکب و اختلاف سرعت و بطؤ آنها و علّت حرکت افلاک و سکون زمین در وسط فلک و اینکه آیا در خارج این عالم جسم دیگری هست و در عالم موضع فارغی که چیزی در آن نباشد وجود دارد یا نه؟. ۳- علم کون و فساد یا معرفت و ماهیت جواهر ارکان اربعه و کیفیت استحاله آنها بیکدیگر در نتیجه تأثیر اشخاص عالیه و کائناتی که ازین راه بنام معادن و نبات و حیوان پدید میآید. ۴- علم حوادث جوّ یعنی معرفت کیفیت تغییرات هوا.۵- علم معادن یعنی معرفت جواهر معدنی. ۶- علم نبات که معرفت هررستنی است که بر زمین و کوهها و در دریاها و رودها بروید. ۷- علم حیوان و آن معرفت هرجسمی است که تغذیه و نمو کند و حس و حرکت داشته باشد.
علوم الهیه بر پنج نوعست: اول معرفت باری جلّ جلاله و صفت وحدانیت او و بحث در کیفیت صدور مخلوقات ازو و غیره. دوم علم روحانیات یعنی معرفت جواهر بسیطی که ملائکه خداوند و صور مجرّد از هیولی هستند. سوم علم نفسانیات که عبارتست از معرفت نفوس و ارواح ساریه در اجسام فلکی و طبیعی، از فلک محیط تا مرکز زمین و اینکه چگونه افلاک را بحرکت میآورند و حیوان و نبات را تربیت میکنند و در جثّه حیوانات راه میجویند و بعد از موت جسم از آن برمیخیزند. چهارم علم سیاست و آن منقسم است بر: سیاست نبوّیه، سیاست ملوکیه، سیاست عامیه، سیاست خاصیه.
پنجم علم معاد .
دومین دسته علوم که مورد توجّه بشرست صنایع عملی نام دارد و مراد ازین علم آنست که چگونه صورتی را که در فکر داریم بصورت هیولانی مصنوع خود درآوریم.
هر مصنوع مرکّبست از هیولی و صورت، و مصنوعات بر چهار دسته بشری (مثل آنچه صانعین میسازند) و طبیعی (مثل هیاکل حیوانات) و نفسانی (مثل ترکیب افلاک و نظام صورت کلّی عالم) و الهی (مثل صور مجرّد از هیولی) منقسمند و مراد از علم صنایع عملی علمیست که پدید آوردن مصنوعات بشری را بما آموزد «۲».
اخوان الصفا در بیان این علوم مختلف هم بتوضیحات علمی و منطقی، با زبان ساده، متوسل میشده‌اند و هم بتمثیل و گاهی اساس رساله و توضیح یک موضوع غامض علمی را بر تمثیل و بیان حکایات مفصّل می‌نهاده‌اند و درین مورد از کتب قصص و روایات خاصه از کتب پهلوی (منقول بعربی) بشدت متأثر بوده‌اند و از آنجمله است داستان آغاز آفرینش و اختلاف انس و جان که حتی غالب اسامی خاص موجود در آن ایرانی است مانند بیراست ملقّب به مردانشاه پادشاه جزیره مردان و وزیر او بیراز، و با اینحال آمیختگی این داستان با عناصر سامی از نظر مکتوم نیست  و بهرحال نویسنده این داستان که موضوع آن بحث در خواص و محاسن و فواید انواع حیوانات و طبقات آدمیانست از چند منبع مختلف و همچنین از اطلاعات علمی خود در تحریر رساله استفاده کرده است. در سایر موارد هم نظیر این حال مشهودست و گاه حکایتی کوتاه یا چند حکایت کوتاه برای اثبات مسأله‌یی واحد بمیان میآید .
اخوان الصفا ضمن تمثّل باشعار در رسائل خود ابیاتی از شعر فارسی آورده‌اند که از اشعار فصیح و دل‌انگیز قرن چهارمست و از آن میان این قطعه را درینجا نقل میکنیم:
وقت شبگیر بانگ ناله زیرخوشتر آید بگوشم از تکبیر
زاری زیر و این مدار شگفت‌گر ز دشت اندر آورد نخچیر
تن او تیر نه، زمان بزمان‌بدل اندر همی‌گذارد تیر
گاه گریان و گه بنالد زاربامدادان و روز تا شبگیر
آن زبان آور و زبانش نه‌خبر عاشقان کند تفسیر
گاه دیوانه را کند هشیارگه بهشیار برنهد زنجیر