سایز متن /
۳- علوم ادبی
علوم ادبی مانند دیگر علوم در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم بمنتهای ترقی خود رسید و بهمان نحو که در سایر علوم بزرگترین عالمان درین عهد پدید آمدند و کتب اساسی درین عهد تألیف شد، همچنان در علوم ادبیه عرب هم عمده کتب و عمده علما درین دوره بوجود آمدند. علوم ادبی در آغاز این عهد با همان روش قرن سوم مطالعه و تحقیق میشد بدین معنی که استادان بزرگ درین فن بیشتر کسانی بودند که از طریق علم روایت وارد در فنون مختلف ادب میشدند مثلا کیفیت بحث درین علم چنان بود که همواره کلام فصحا را مطرح میکردند و در فوائد لغوی و نحوی آن با استشهاد و استناد باشعار عرب و آیات قرآن و کلام بلغا سخن میگفتند. استاد بدین طریق مطالب گوناگون را املاء میکرد و شاگردان استملاء مینمودند و ازین طریق کتب امالی پدید میآمد مانند کتاب امالی ابو علی قالی و امالی ابو اسحق زجّاج. پیداست که با این روش توجّه بجزئیات و صور منفرده و کلمات واحد و جملههای واحد اساس کار بود نه ابتدا بکلیات و ذکر اصول کلیه و آوردن جزئیات بعنوان شاهد. استفاده ازین روش باعث بود که متعلّمین زبان و لغت عرب در کار خود ورزیده شوند و در عین فراگرفتن زبان بقواعد لسانی آن پی برند و اینست یکی از اسرار ظهور نویسندگان و شاعران بزرگ در قرون نخستین هجرت تا اواخر عهدی که مطالعه میکنیم. اما در همین عهد بر اثر رواج علوم عقلی و آشنایی ذهن مسلمین با منطق یونانی و پدید آمدن مؤلّفاتی که نظم منطقی و علمی داشته، در کیفیت مطالعه ادبا در علوم ادبی تغییری حاصل شد و بر اثر آن علم نحو از صورت املاء بیرون آمد و هیأت علم مدوّنی را با قواعد مرتّب و مباحث منظم گرفت.
شاید یکی دیگر از علل تداول این روش پدید آمدن مدارس معیّن و محصّلان موظف و ثابت و احتیاج بداشتن کتب درسی هم بوده است.
در علم لغت هم وضع بدین منوال بود. تا مدتی از قرن چهارم پیروی از روش علمای لغت در دوره قبل متداول بود. غالبا مباحث لغوی همراه با مباحث نحوی در ضمن مجالس املاء بمیان میآمد و تدوین کتب لغت هم تا مدتی مدید بر روش کتاب العین خلیل صورت میگرفت تا در اواخر قرن چهارم با ظهور جوهری فارابی علم لغت با توجّه بمبانی اشتقاق و نظم ابتثی تکامل یافت و کتب لغت باین سبک تدوین شد و این امر را مخصوصا تکامل علم اشتقاق بوسیله ابن جنّی (م. ۳۹۲) و بحث در اشتقاق کلمات از حیث موادّ آنها، نه از حیث هیأت ظاهرشان، تسهیل کرد.
از مشاهیر مطلعین از علوم زبان عربی در ایران این عهد دانشمندان ذیل را اسم میبریم: