۳- علوم ادبی‌

علوم ادبی مانند دیگر علوم در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم بمنتهای ترقی خود رسید و بهمان نحو که در سایر علوم بزرگترین عالمان درین عهد پدید آمدند و کتب اساسی درین عهد تألیف شد، همچنان در علوم ادبیه عرب هم عمده کتب و عمده علما درین دوره بوجود آمدند. علوم ادبی در آغاز این عهد با همان روش قرن سوم مطالعه و تحقیق میشد بدین معنی که استادان بزرگ درین فن بیشتر کسانی بودند که از طریق علم روایت وارد در فنون مختلف ادب میشدند مثلا کیفیت بحث درین علم چنان بود که همواره کلام فصحا را مطرح میکردند و در فوائد لغوی و نحوی آن با استشهاد و استناد باشعار عرب و آیات قرآن و کلام بلغا سخن میگفتند. استاد بدین طریق مطالب گوناگون را املاء میکرد و شاگردان استملاء می‌نمودند و ازین طریق کتب امالی پدید می‌آمد مانند کتاب امالی ابو علی قالی و امالی ابو اسحق زجّاج. پیداست که با این روش توجّه بجزئیات و صور منفرده و کلمات واحد و جمله‌های واحد اساس کار بود نه ابتدا بکلیات و ذکر اصول کلیه و آوردن جزئیات بعنوان شاهد. استفاده ازین روش باعث بود که متعلّمین زبان و لغت عرب در کار خود ورزیده شوند و در عین فراگرفتن زبان بقواعد لسانی آن پی برند و اینست یکی از اسرار ظهور نویسندگان و شاعران بزرگ در قرون نخستین هجرت تا اواخر عهدی که مطالعه می‌کنیم. اما در همین عهد بر اثر رواج علوم عقلی و آشنایی ذهن مسلمین با منطق یونانی و پدید آمدن مؤلّفاتی که نظم منطقی و علمی داشته، در کیفیت مطالعه ادبا در علوم ادبی تغییری حاصل شد و بر اثر آن علم نحو از صورت املاء بیرون آمد و هیأت علم مدوّنی را با قواعد مرتّب و مباحث منظم گرفت.
شاید یکی دیگر از علل تداول این روش پدید آمدن مدارس معیّن و محصّلان موظف و ثابت و احتیاج بداشتن کتب درسی هم بوده است.
در علم لغت هم وضع بدین منوال بود. تا مدتی از قرن چهارم پیروی از روش علمای لغت در دوره قبل متداول بود. غالبا مباحث لغوی همراه با مباحث نحوی در ضمن مجالس املاء بمیان میآمد و تدوین کتب لغت هم تا مدتی مدید بر روش کتاب العین خلیل صورت میگرفت تا در اواخر قرن چهارم با ظهور جوهری فارابی علم لغت با توجّه بمبانی اشتقاق و نظم ابتثی تکامل یافت و کتب لغت باین سبک تدوین شد و این امر را مخصوصا تکامل علم اشتقاق بوسیله ابن جنّی (م. ۳۹۲) و بحث در اشتقاق کلمات از حیث موادّ آنها، نه از حیث هیأت ظاهرشان، تسهیل کرد.
از مشاهیر مطلعین از علوم زبان عربی در ایران این عهد دانشمندان ذیل را اسم میبریم:

ابو بکر محمد بن درید الازدی البصری معروف به ابن درید (۲۲۳- ۳۲۱) از مشاهیر علمای ادبی، استاد ابو علی قالی و ابو سعید سیرافی. ابو علی قالی قصص ادبی مطبوعی ازو در کتاب امالی خود نقل کرده است و چنانکه علمای ادب اشاره کرده‌اند او نخستین کسی است که مقامه‌نویسی را در ادب عربی معمول کرد. از آثار او کتاب الجمهره فی اللّغه، المقصوره و کتاب الاشتقاق است.
از مشاهیر شاگردان او یکی ابو علی قالی است که ذکر او گذشت و دیگر ابو الفرج اصفهانی که نام او را در شمار نویسندگان خواهیم آورد.
دیگر ابو سعید حسن بن عبد الله سیرافی از ائمّه مشهور نحو و لغت و فقه و حدیث و علوم قرآن و کلامست. پدر او نخست بر دین زرتشتی بود و بعد اسلام آورد و ابو سعید خود در عربیت و زهد و صلاح و عفاف مشهور بود. از مهمترین آثار او شرح کتاب سیبویه است. وفات او در سال ۳۶۸ اتفاق افتاد. ابو حیّان توحیدی نویسنده مشهور در علوم ادبیه شاگرد سیرافی بود. ابو سعید سیرافی بر اثر شهرتی که داشت مرجع امرا و علما و افاضل بود و از آنجمله نوح بن نصر سامانی نامه‌یی باو نوشت و چهار صد سؤال که غالب آنها الفاظ لغویه بود ازو کرد و بلعمی وزیر نامه‌یی مشتمل بر سؤالاتی در باب قرآن بدو نوشت و مروان بن محمد ملک دیلم از آذربایجان یکصد و بیست سؤال در باب قرآن و حدیث نزد او فرستاد و ابو جعفر احمد بن محمد صفّاری هفتاد سؤال راجع بقرآن و صد سؤال راجع بکلمات عربی و سیصد بیت شعر و چهل مسأله در احکام و سی مسأله در اصول بر طریق متکلّمین ازو کرد و او آنهمه را جواب گفت. سیرافی همان کسی است که با ابو بشر متّی بن یونس القنّائی مناظره بزرگی در رجحان نحو عربی بر منطق یونانی کرد و صورت این مناظره در کتاب الامتاع و المؤانسه آمده است. از جمله کتب او کتاب اخبار النحویین البصریین در دست است. سیرافی بیشتر بروش حفظ و روایت متّکی بود ولی شاگرد او ابو علی حسن بن احمد فارسی (۳۰۷- ۳۷۷) بیشتر بقیاس اتّکاء داشت. او و شاگردش ابن جنّی ابواب جدیدی در نحو و تصریف ابتکار کردند. ابو علی در فارس ولادت یافت و همانجا بتحصیل علوم ادبی اشتغال ورزید و بعد از آن مدتی در حلب نزد سیف الدوله حمدان بسر برد و در آنجا با متنبّی مناظراتی داشت. سپس بفارس بازگشت و بمصاحبت عضد الدوله نائل گردید و کتاب الایضاح و التکمله فی النحو را برای او تدوین کرد.
صاحب کافی اسمعیل بن عبّاد (م. ۳۸۵) وزیر مشهور دیلمی و نویسنده بزرگ از افاضل علمای لغت و نحوست. اثر مشهور او در علوم ادبی کتاب المحیط در لغت عربی است که از امّهات کتب لغت عرب محسوب میشود و نام او را در شمار نویسندگان این عهد هم خواهیم آورد.
ابو الحسین احمد بن فارس الّرازی از ائمّه بزرگ لغت در عهد خود بود و کتاب المجمل در لغت ازوست. وی مدتی در ری و همدان توقف داشت و بدیع الزمان همدانی شاگرد اوست. وفاتش بسال ۳۹۰ در شهر ری اتفاق افتاد. از جمله کتب او که اکنون در دست است کتاب الصاحبی است بنام صاحب بن عبّاد. این کتاب محتوی بحثهای ذیقیمتی در اصل زبان عربی و خصائص آن و اختلاف لهجات عربی بنابر اختلاف قبایل عربست.
ابو منصور محمد بن احمد الازهری هروی (م. ۳۷۰) از جمله بزرگترین علمای ادب درین عهدست. ولادت و وفات او در شهر هرات اتفاق افتاد. وی مدتی در عراق و جزیره العرب بجمع لغت مشغول بود و چندی هم بدست قرامطه در عربستان اسیر شد و در آنجا بر اثر معاشرت با عربان بسیاری از لغات و اصطلاحات حقیقی زبان عرب را فراگرفت. کتاب مشهور او در لغت التهذیب است. ابن منظور صاحب کتاب لسان العرب در مقدمه کتاب خود کتاب التهذیب ازهری را از امّهات کتب لغت شمرده است.
اسمعیل بن حمّاد جوهری فارابی هم مانند سلف خود مدتی برای جمع لغت در میان قبایل عرب بسر برد و با ذخیره سرشاری از لغت بنیشابور رفت و در آنجا بتدریس پرداخت و کتاب الصحاح فی اللغه را که آن هم از امّهات لغت شمرده شده است تألیف کرد. وفات او در سال ۳۹۸ اتفاق افتاد.
دیگر از علمای لغت و ادب درین عهد ابو عمرو احمد بن محمد بن ابراهیم زوزنی (م. ۳۷۴) از زوزن خراسان میان نیشابور و هراتست. از آثار مشهور او شرح معلّقات سبع است که دلالت تامّی بر وسعت اطلاع زوزنی در لغت و نحو و تصریف دارد.
بسیاری دیگر از اصحاب علوم ادبی درین عهد بوده‌اند که بسبب اشتغال بتألیفات ادبی نام آنان در شمار نویسندگان خواهد آمد. در ذیل این مبحث باید یادآور شویم که:
علوم بلاغت درین قرن مراحل مهمی از ترقی را سیر کرد. در شرح قصاید و اشعار که درین دوره معمول بود و در مجالس درسی که بطریق املاء صورت میگرفت، تحقیقاتی در مسائل بلاغی انجام میشد، لیکن کار اساسی را درین علم کسانی انجام دادند که کتب خاصی وقف بحث در مسائل مذکور نمودند. از جمله این بحثها یکی آنست که صاحب بن عبّاد در انتقاد بر متنبّی در رساله خاص خود نوشت. وقتی صاحب رساله خود را در اظهار مساوی متنبّی تألیف کرد یکی از ادبای معروف عهد او بنام ابو الحسن علی بن عبد العزیز جرجانی (۲۹۰- ۳۶۶) معاصر صاحب و قاضی ری کتابی بنام کتاب الوساطه بین المتنبّی و خصومه نوشت. بعد از علی بن عبد العزیز عبد القاهر ابن عبد الرحمن الجرجانی (م. ۴۷۴) درین کار از آن استاد پیشی گرفت و بتدوین اصول علم بلاغت پرداخت و دو کتاب خود «دلائل الاعجاز» و «اسرار البلاغه» را تألیف کرد.